Cabanillas e Curros
Autor: Valentín Paz-Andrade
Data de publicación: 16 de maio de 1976
Medio: La Voz de Galicia
Recollido en O legado xornalístico de Valentín Paz-Andrade pp. 33-38, Biblioteca Gallega, A Coruña, 1997.
O nascimento de Cabanillas -a presencia-, cadróu co pasamento de Pintos -primeira sombra-. Un acontecimento e o outro engadellaronse no tempo. Constituiron feitos biolóxicos, de contraposto significante, mais ventureiramente emparellados. Como si con eles se quixera abrir e pechar un sub-ciclo literario no seo do renascimento cultural galego.
Advimento e morte cairon no mesmo ano: o 76 do século XIX. Cando nas cinzas da primeira estalaba a segunda guerra carlista. E cairon no mesmo mes, o mais unxido de leenda poética. O de San Xoan. Un nasce no 3 e outro morre no 18 dia.
Ramón Cabanillas Enríquez foi arrolado no berce pol-o zoar de Tragove. Escoitóu desde neniño as voces mareiras do pinal:
Que rosmas altivo,
diante do misterio do ceo e do mar,
do povo galego a queixa ancestral.
O misterio que dez anos antes, no sea da mesma Ria, envolvera a nacencia de Valle-Inclán. E seis anos despois acollería a de Castelao na outra banda do mesmo querendoso mar.
Mais non semella ser rigurosamente certa a atribución de Cambados como berce do bardo. Do Cambados «pobre, fidalgo e soñador», loubanza que lle adica n-un dos primeiros libros. A verdade verdadeira -documentada na pedra sepia revellida- e outra. Di que Cabanillas veu o mundo na poboa de Fefiñans, cando aínda non fora arrexuntada, con Castrelo e Santo Tomé do Mar, a capital do partido.
No tempo mortizo de cando Fefiñans era un vilar pequeno -pedra pintada con escamenta de marusía, longa eirexa barroca na plaza, señores de alega e pazo, mariñeiros de patín e dorna…-. Nunha rua que da plaza arrinca conservase unha casiña estreita, con somente duas portas, unha enriba de outra. O patin de recomidas escadas monta por riba da porta de abaixo para servir a de enriba. Non ten a rua nin unha xanela.
Cando Cabanillas nacéu, Pondal xa doblara o cabo dos coarenta anos. Rosalía andaba pol-os trinta e sete. Curros era o delfín lirado do parnaso galego con somentes vintecinco abriles.
NO RONSEL DE CURROS…
A órbita do poeta que chegaba, e a dos devanceiros tiñan de devalar sin ameas nin cruzamentos. Baixo o mesmo firmamente, mais labrando cada unha o seu ronsel.
Cabanillas emparellóu con Añón na primeira sentada da formación profesional. A de cura, nos bancos frios do Seminario de San Martiño, de Sant Yago. Nin un nin outro -como tampouco Noriega, Aquilino… no de Lugo- chegaron a cantar misa. Mais os poucos ou moitos conocimentos adequiridos do latin e do grego, terían favorecido o xogo e netorría da lingua por cada un manexada.
No ano oito do noso século morrería o bardo de Celanova. Morría no estrelecer da sua gloria. A de apostolo das reivindicacións sociaes e espritoaes do povo galego. Morría no exilio voluntario de Cuba, deixando -como Rosalía deixara vintatres anos diante- unha crúa magoa de frustración nas arelas da nosa xente. Dous anos despois de aquela morte abaladora, Cabanillas, xa con 34 ao carrelo -deixando no corruncho nativo muller e fillos- desembarcaba na patria de José Martí. Non ben puxo os pés na Illa foi acollido, como irmao agardado, no fato dos incondicionaes e dos epigonos de Curros. Eles formaban a mais mesta e prelucinte rolada de galegos, que deica o dia se afincara nas Américas.
A rolada de que foron sobresaintes valores Xosé Fontenla Leal, Waldo A. Ínsua, Abelardo Novo, Nan de Allaríz, Xosé Castro Chané, Basilio Álvarez, Antón Vilar Ponte, Roberto Blanco Torres, Bernardo Jabrina, Lino Novás Calvo, Constantino Horta, Abdón R. Santos…
Longa e lucidia ramada de nomes, ningún sobrevivinte hoxe, algún como martir morto -martir de ideia-, outros mortos no exilio, os mais inxustamente esquecidos. Mais do primeiro, man a man con Curros, sairía a fundación da Academia Galega. E do séptimo a fundación do movimento das Irmandades da Fala.
Todos eles deren seu alento ao Cabanillas emigrado. Todos co-a fé posta n-unha ilusión: a de ter atopado a reencarnación poética de Curros:
O da lira de ouro e ferro,
o do punxente berro
que furóu as estrelas
PRIMICIACIÓN «NO DESTERRO»
Da lira valente, da lira de «ouro e ferro», non tardaría Cabanillas en ser tido por lexitimo herdeiro. Con tal carisma adiantóuse a crismalo o crego Basilio Álvarez, no prólogo que escribíu para No Desterro, primeira anada poética do vate de Fefiñáns. A obra foi editada na Habana, cando xa corría o ano prebélico de 1913. Tiña logo de se recibir un feixe de exemprares en Vigo, para espallamento nas liberias da Galiza.
A onde a obra chegóu -e chegóu a moita parte- os versos ergueron salmos e abriron ronchas. Salmos maormente da mocedade, que escomenzaba a revirar do espellismo de Madrid, e a pousar os ollos na Terra. Da mocedade apreciadora de canto siñificaba a revelación dun estro baril, reentroncado co-a tradición do novecentos, mais achegando maor requinte na expresión idiomática e un mais longo espectro de valores estéticos.
E tamen ronchas… Ronchas de escaldar nas capelas de mando e goberno, que da terra fixeron feudo e granxería. Desta oligo-banda, ao servizo dos pontificados turnantes de Madrid o vento de frouma que se ergueu, non foi tanto pol-o esprito de revolta que no libro tremia. Foi moito mais por unha das suas composicións. Estóu apontando a certo soneto, mais que de catorce versos, de catorce setas. Todas elas ben cebadas, e non disparadas de esguello. Disparadas con puntería certeira a quen era, de aquela, personificación senlleira da oligarquía mandante. Titulabase «A un cacique». Do seu contido, para ter unha ideia, abondan os dous primeiros versos:
Pousadeiro de bispos e vuecencias
non te libra do inferno o Marquesado…
Nos outros versos a malladura non era menos tundidora. Mais a copa revertéu cando da peza literaria -que Xuvenal podería ter firmado- a oposición na política provincial tiróu partido. Cando un a un os catorce versos foron comentados con rexouba, n-un xornal que se pubricaba, en retesia co conservador, e tamen en Pontevedra. Aquelo rematóu n-un homenaxe popular ao magnate de quen o soneto fixera leña.
Nunca a poesía civil na nosa lingua, despois das que provocaran o proceso de Curros, abrira tan longo sulco no povo. O autro debéu telo, n-algun intre, por desmedido. O soneto non volvéu a ter cabimento, nin nas edicións seguintes do libro, nin na colectánea completa.
N-outras páxinas da mesma obra, hai algunha composición na que a corda social retreme. Limitaremos a exegese de «Camiño Adiante». Atopase alí unha longa estrofa na que despois de pedir paso para o loitador, remata prometendo:
…«traballará pra redimir seus eidos,
crebando sobre as testas dos tiranos,
as cadeas que o teñen prisioneiro».
Versos de marcante fidelidade ao modelo de Curros. Mais non esquezamos que era o primeiro libro de poesía que, despois da morte do autor de Aires da Miña Terra, se pubricaba en galego.
