Memorias do neto Valente por Valente Paz-Andrade Martínez

Engado a miña voz, ás máis autorizadas que con acerto se están a pronunciar, tanto dende o ámbito académico coma dende o puramente amizoso. Primavera frondosa das Nosas Letras, lembrando e recuperando a figura humana e a dimensión intelectual de meu avó Valentín. Dende a condición de neto adícolle nesta hora a miña lembranza.

Cóntame a miña nai que cando eu nacín o meu avó derramou algunha bagoa dicindo: "estou asistindo o prólogo dunha vida". A aquel prólogo, seguíronlle 14 capítulos de vida, nos que tiven a ledicia de compartir páxinas inesquecíbeis co meu avó. Vaia por diante a miña gratitude á Real Academia Galega, por ter elixido ao meu avó coma persoeiro do Día das Letras Galegas. Parece que foi con acerto tanta demora, pois o recoñecemento chega nunha xeira apropiada, de moita dificultade pra a economía da nosa terra e da nosa cultura. Canta falla nos fai as ensinanzas que deixou Valentín pra reconducir e recompoñer as estruturas sociais e económicas da Galiza.

Boa parte da miña crianza paseina na casa da Pousa Nova do Mar na praia de Samil, cos avós. Alí ía nos feirados co meu pai, con quen meu avó brigaba amizosamente pra que eu ficara a durmir aló. Grazas as dotes persuasivas do avó e o desprendemento do meu pai, desfrutei de moitos ameceres en Samil. Na mañá cedo, corría ao cuarto do avó a despertalo e el sempre me falaba os bos días en varias línguas; bom día, buon giorno, bon jour, bom día, good morning. O avó sempre coa súa vocacion didáctica querendo ampliar teimudamente horizontes por medio da lingua. Pra il o Galego era cuestión innegociábel, era a nosa chave natural pra outras culturas que comparten o cerne común da nosa lingua. Ás veces xogabamos a dicir nacións nas que podiamos nos entender en Galego. Viaxabamos co maxín dende Mozambique ao seu benquerido Brasil, e dende Timor a Madeira. Daquela eu non tiña total certidume na súa teoría: a internacionalidade do Galego, mais o destiño quixo que rematara morando no Brasil e deume a oportunidade de comprobar o seu acerto. A galecidade que o avó atopou no Brasil e na obra de Guimarães Rosa mantense viva no pobo brasileiro e na súa fala.

Naquel universo que pra min era a casa da Pousa Nova, o meu avó tiña un curruncho especial no cumio da casa, subíase por unha escaleira na que nas paredes penduraban ducias de caricaturas de Castelao. Era un espazo xeitoso e acolledor ateigado de libros e papeis onde o avó deixaba pasar as horas lendo e escribindo, arrolado no verán pola algarabía da praia de Samil e polos ocasionais ladridos dos cans da casa que tanto queriamos. Moitas foron as veces que lle perguntei, se xa tiña lido todos aqueles libros, levantaba sempre algunha resposta humildemente ambigüa que me deixaba co misterio sen resolver. Ao seu carón pasei horas despelicando selos, pra a miña colección, das cartas que recibía de todo o mundo, namentres il escribía paseniñamente na súa máquina Olimpia. Sen sabelo, seguramente fun testemuña xunto o papel carbón que il sempre usaba, dos seus poemas e ensaios máis tardíos. Entre todos aqueles libros, tiña un moi especial pra min, a carta magna adicada polo xefe do Estado en xusta correspondencia polo seu traballo representando a Galiza na Comisión negociadora dos nove durante a Transición. Pregúntome que reformas faría o avó a tenor da realidade vixente. Moitas das historias e anécdotas que se están a contar do avó nestas datas xa as tiña eu escoitado no seu colo. O avó contabame historias da súa vida coma se foran alleas. Recordo a dun home que lle dispararon sete tiros cando paseaba pola rúa do Príncipe. Aínda pareceme escoitar a miña avoa escandalizada dicindo: “¡Valentín non lle contes esas cousas ao neno!”. Máis tarde souben que o chumbo dunha das balas daquel conto carrexouna il por vida no seu ombreiro. A bala era traidora e entroulle polas costas. Unha das historias do colo que máis me impactaron e a de cando foi atropelado en Lérez co saldo das dúas pernas quebradas, feridas varias e un zurcido na faciana de 48 pontadas. O avó contaba que despois do período de recuperación tivo que deprender a camiñar de novo e aquelo a min parecíame unha gran fazaña.

Da súa faceta profesional, adicada á pesca, aprendín moito, grazas a unha entrevista que a directora da miña escola, Tita Cal, mandoume facerlle cando tiña 9 anos. Por sorte o documento sonoro foi conservado e espero que dalgún xeito poda ser compartido xa que é emocionante escoitar ao avó falándolle a un miudo de apenas 9 anos.

Dos derradeiros capítulos que disfrutamos xuntos, foi o da Feira Mundial da Pesca, World Fishing Exhibition de 1985, cando cheos de orgullo paterno e filial, asistimos xuntos ao discurso inaugural pronunciado polo meu pai no recinto ferial de Bouzas. Eu levaba unha chapela de capitán que me parecía axeitada para a ocasión e que non saquei durante a toda cerimonia. Cando sonou o Himno Galego, meu pai, co mural de Rafael Alonso ao fondo, xesticulaba discretamente tratando de que remediara a miña irreverencia. Vendo as fotos daquel tempo paréceme recoñecer sinais de complicidade no sorriso do avó.

Con máis bagoas que no prólogo, remataría o último capítulo do seu pasamento, onde o avó camiñou a un plano transcendental e eterno. Mais no Día das Letras Galegas, sinto que o avó regresa pra nos xuntar, guiar, darnos pulos, chamando a todos os galegos a deprender a traballar xuntos en prol da Nosa Terra.

Valente Paz-Andrade

Praia de Botafogo,

Corcovado – Brasil